Cartas do terceiro día: MATILDE LANDA

A loita dunha muller contra o franquismo

(Primeira parte)

Matilde Landa Vaz, naceu en Badaxoz o 24 de xuño de 1904. Que non recibise as augas bautismais, como así foi, xa resultou canto menos estraño no seu momento, con todo a súa inscrición no rexistro civil estivo testemuñada por dous grandes amigos da familia: Narciso Vázquez Lemus, ao que se lle chamou “o apóstolo do socialismo en Estremadura” e Manuel Barriga Soto, poeta e xornalista.

Todo iso é unha boa metáfora acerca do ambiente no que Matilde sería criada. A súa avoa era filla da afamada poeta pacense Carolina Coronado e o pai de Matilde tiña ademais unha forte vinculación coa Institución Libre de Ensino (ILE) xa que a través dos seus estudos forxou amizade con Francisco Giner de los Ríos e Manuel Bartolomeu Cossío entre outros, chegando a formar parte do primeiro grupo de accionistas do Boletín da ILE, publicación e institución que sería un referente para a educación de todos os seus fillos, incluíndo Matilde, que estivo dentro do krausismo e da ILE.

Anotaremos aquí a tales efectos que Jacinta, unha das irmás de Matilde e mestra, estivo ademais casada co filósofo e intelectual Xohán Vicente Viqueira, discípulo de Giner dos Ríos, profesor da ILE e ilustre galeguista, membro das Irmandades da Fala da Coruña e colaborador da Nosa Terra.

Non hai que esquecer que a relación da familia Landa con Cossío daría como froito a amizade de Matilde coa filla deste, Julia Cossío López coa que pasaría moitos veráns nun pazo que a familia tiña en San Fiz de Vixoi, en Bergondo (A Coruña).

Matilde xa desde a súa adolescencia mostraba un carácter de enormes inquietudes, moi interesado en coñecer e aprender, de feito hai constancia dunhas traducións súas con 16 anos dos contos de Alphose Daudet en La Región Extremeña, pois lía francés desde os 13 anos. Por iso en canto puido mostrou a súa decisión de comezar a estudar primeiro na Escola de Comercio da Coruña e máis tarde en Madrid, vivindo na Residencia de Señoritas relacionada coa Residencia de Estudantes, dirixida por María de Maeztu. A saúde fixo que os seus estudos interrompésense tendo que marcharse a Salamanca onde aproveita para ler e establecer amizade co libreiro da xeración do ?27, León Sánchez Cuesta. Volverá a Madrid en 1929 onde se licencia en Ciencias Naturais na universidade, lugar no que se afianzarían as súas ideas republicanas e progresistas.

No ano 1930, Matilde casa con Francisco López Ganivet, sobriño de Ángel Ganivet Garcíua, precursor da Xeración do 98. Residiron na Colonia da Residencia un lugar próximo á Residencia de Estudantes e no que vivían parte dos intelectuais da época. Froito do matrimonio nacen Carmen en 1931 e Jacinta en 1933, aínda que esta última falecería aos poucos meses do seu nacemento. A educación da súa filla Carmen estivo sempre adscrita á ILE e dela consérvase unha colección de cartas escritas pola súa nai que foron fundamentais para a reconstrución biográfica de Matilde Landa. Durante estes anos pouco se sabe da súa profesión aínda que se sabe que a finais da República traballaba nun laboratorio como empregada do doutor Gonzalo Rodríguez Lafora.

Desde que en 1931 o Partido Comunista (PC) falou das excelencias da democracia republicana en España, Matilde, como tantas outras mulleres, optou por implicarse en cuestións políticas atraídas polo modelo socialista soviético. Así en 1934 Matilde participa no congreso fundacional do Comité Nacional de Mulleres contra a Guerra e o Fascismo. Ademais neste ano Matilde afiliaríase ao Socorro Rojo Internacional (SRI), organización vinculada á Internacional Comunista, que realizaba campañas de apoio aos prisioneiros comunistas e que reunía apoio material e humanitario en situacións especificas. A Sección Española do SRI fora fundada en 1923 e a súa principal actividade consistira na axuda aos presos e a realización de campañas pola amnistía. O seu apoio ao SRI foi a canle de entrada de Landa no PC no ano 1936.

Ao estalar a Guerra Civil Española Matilde púxose ao servizo do seu partido e enrolouse no batallón feminino do Quinto Rexemento de Milicias Populares, que seguindo a idea de Dolores Ibarruri, pretendía que as mulleres combatesen na fronte como o facían os homes.

Finalmente esta iniciativa fracasou polo rexeitamento dos seus compañeiros homes. E aínda que Matilde aprendeu a usar fusil, pistolas e lanzar granadas, encargaríase finalmente do persoal do Hospital Obreiro ou Hospital de Maudes, e así o SRI encargaríase de formar unha potente estrutura sanitaria. Alí foi onde Matilde se gañou o alcume de "Monxa Laica" que usaban os médicos debido ao seu carácter apracible, acougado, cariñoso e resolto a pesar de ser ela quen interviña en todos os conflitos do hospital, tanto nos políticos, económicos ou de abastecemento.

No 36 debido ao avance franquista o Hospital de Maudes foi evacuado, e Matilde marcha a Valencia para reorganizar o SRI. No 37 Matilde será a responsable do auxilio aos refuxiados, concretamente da evacuación de nenos e da inspección de colonias infantís e comedores.

É moi importante a súa presenza no cuartel xeral das Brigadas Internacionais, en Albacete, tamén en Madrid, en Estremadura, en Aragón, en Córdoba, e especialmente no avance da ofensiva sobre Málaga, onde os testemuños orais recordan que grazas ao seu carácter firme conseguiu que as mulleres e nenos/as puidesen subir de xeito prioritario aos camións fronte á avalancha de persoas.

A súa saúde debilitábase pero ela rexeitou a posibilidade de que o partido a retirase a París. Tras deixar o cargo de Tesoureira do Padroado da Casa Central de Maternidade-Escola Oficial de Matronas de Valencia, Matilde solicitou participar na evacuación do Principado, pero non foi posible debido a problemas de transporte e de saúde desta. Aínda así, momentaneamente reposta, en abril do 38 realizaría tarefas de apoio aos refuxiados republicanos da zona de Mérida. Nese mesmo mes incorpórase á sección de Información Popular da Subsecretaría de Propaganda do Ministerio do Estado, colaborando ademais durante estes meses coas organizacións antifascistas estremeñas organizadas na zona republicana.

Durante o verán dese ano será membro da Xunta Directiva da Casa de Estremadura en Barcelona. A súa frenética actividade por diferentes cidades do Estado español marcou as súas ausencias e fíxolle tomar a decisión de enviar á súa filla Carmen á Unión Soviética ata o final da guerra. Esta actividade que parecía desbordala fíxolle afirmar nalgunha ocasión: " é a nosa obriga, como mulleres antifascistas".

Todo iso converteuna nunha das mulleres máis imprescindibles do momento, querida e admirada por moitos intelectuais, tanto é así que a ela lle dedica o poeta Miguel Hernández un dos seus poemas:

En la tierra castellana
el castellano caía
con la voz llena de España
y la muerte de alegría

Para conseguir la libertad de sus hermanos
caen en los barbechos los más nobles castellanos.

No veré perdida España
porque mi sangre no quiere.
El fascismo de Alemania
junto a las encinas muere.

Para hacer cenizas la ambición de los tiranos
caen en las trincheras los más nobles castellanos.

Españoles de Castilla
y castellanos de España
un fusil a cada mano
y a cada día una hazaña.

Voy a combatir al alemán que nos da guerra
hasta conquistar los horizontes de mi tierra.

A Matilde, de Miguel

En novembro do 38 Matilde Landa participou no Congreso Nacional de Solidariedade, celebrado en Madrid. Alí sería elixida membra do Comité Executivo Nacional do SRI. A pesar de que residía en Barcelona, a través dunha viaxe clandestina por estrada e tras a caída da cidade, chega a Madrid onde será a encargada de organizar o PCE ante a inminente entrada das tropas franquistas na capital. Tras o golpe militar de Casado, Matilde xa sabía que a guerra estaba perdida pero aínda así asumiu o seu traballo como Subsecretaria de Propaganda ata principios de marzo.

(Segunda parte)

O distanciamento e os acontecementos bélicos supuxeron un golpe para o matrimonio de Matilde. Ela e o seu marido separáronse amistosamente durante a guerra. En canto a Carmen, a súa filla, a guerra sorprendeuna en Galicia xunto á súa tía Jacinta, de vacacións no pazo de San Fiz de Vixoi. Viaxou xunto aos seus tíos de Francia a Barcelona, para chegar finalmente ás colonias de Valencia onde residiu, mentres que os seus tíos, irmáns de Matilde realizaban tarefas pedagóxicas e organizativas. Alí Matilde visitouna en varias ocasións antes de evacuala á Unión Soviética no verán do '38.

Finalizada a guerra e tras o traslado dos seus outros irmáns a diferentes puntos, a súa irmá Aída era case a única familiar en España de Matilde e que lle servirá de apoio en moitas ocasións ao longo destes anos.

Durante marzo do '39 Matilde Landa será designada para encabezar o PCE en Madrid durante un congreso clandestino, incluíndo o seu ámbito de actuación tamén as provincias de Cuenca, Guadalaxara e Toledo. Isto convertíaa practicamente no único referente da organización secreta en España. O labor do partido neste momento organizaríase ao redor de pequenas células que pronto caerían en mans da policía franquista. No caso de Landa, que actuaría como Elvira, non puido case accionar. Encargada de organizar a fuga dos dirixentes do partido Domingo Girón, Eugenio Mesón e Guillermo Ascanio, fracasou pola indiscreción dunha antiga dirixente e os tres serían entregados ás autoridades franquistas e fusilados en 1941.

Por mor diso caeu o militante Joaquín Rodríguez, o que facilitaría a localización de Matilde, que foi detida xunto á súa secretaria María Guerra Micó o 4 de abril de 1939. O 12 de abril Matilde pasou á sede central da Dirección Xeral de Seguridade onde foi interrogada polo comisario Jesús Cabezas, e en contra do que era habitual, Matilde non foi torturada fisicamente, algo extrañísimo na época. Sabendo quen era ela, moitas compañeiras atribúen o feito á súa ilustración e á súa clase social, aínda que outras confesan que a Matilde lle dixo un policía que sabía que os malos tratos no seu caso só servirían para aumentar a súa resistencia. Por iso o seu castigo foi a incomunicación, sen luz ata, durante seis meses e o escoitar as torturas ás que foi sometido o seu compañeiro Joaquín Rodríguez. Puido librarse do seu castigo retractándose da súa ideoloxía, algo que rexeitou enerxicamente.

Durante a súa comparecencia na súa detención foi acusada de ser membro destacado do partido comunista, moi perigosa pola súa cultura e o seu convencemento ideolóxico. Ela pola súa banda rexeitou a acusación, admitindo só ter ingresado no partido en maio ou xuño do '36 e desempeñar distintos cargos de asistente durante a guerra, é dicir só de axuda humanitaria e social, lonxe de relación política algunha. Non delatou a ninguén e dixo que a súa secretaria era empregada doméstica exculpándoa así de toda responsabilidade.

O 26 de setembro do '39 pasou á prisión de Vendas. Matilde foi procesada polo Capitán Álvaro Soto Burgos o 7 de decembro do '39 e o fiscal solicitou pena de morte. O seu defensor simplemente expuxo que os feitos debían ser considerados como constitutivos dun delito de auxilio á rebelión sen circunstancias modificativas. Matilde limitouse a afirmar que non representara ao PC. E aínda que no acta que a acusaba afirmábase "que en todo momento foi colaboradora do PC, sendo encargada polo mesmo da súa organización na España de Franco en calidade de secretaria xeral", na sentenza non se fixo a máis mínima referencia a esta circunstancia. Algúns autores, como Fernández Hernández Folgado, sinalan que iso se debería ao machismo daqueles xuíces que se negaban a admitir que un cargo de tal relevancia fose posto en mans dunha muller.

Cristina Corral Soilán

Matilde (esquerda) con Julia Cossío en San Victorio (A Coruña)

Matilde con Carmen, a súa filla e co seu marido Francisco López Ganivet

(Terceira parte)

Finalmente Matilde ingresou no cárcere feminino de Ventas onde estaría desde setembro do 39 a agosto do 40. Ventas contaba naquel momento con 3.500 mulleres e era unha especie de almacén de presas na que percibían unha pésima alimentación e deplorables condicións de hixiene, algo que levaba moitas veces a que se producise un elevado número de mortes.

Malia todo iso creouse entre todas elas unha rede de solidariedade e axuda que era en ocasións semitolerada polas autoridades. Mantíñanse pequenas células clandestinas do Partido Comunista Español (PCE) e das Mocidades Socialistas Unificadas (JSU) nas distintas galerías. Ao principio Matilde tivo difícil o seu recoñecemento como dirixente do PCE xa que o seu nomeamento non se fixo público debido ao conflito histórico.

Con todo e neste caldo de cultivo Matilde Landa decide poñer en marcha a famosa ï¿½oficina de penadasï¿½. A galería de penadas reunía ás condenadas a morte coa finalidade de localizar ás condenadas a morte sen que o resto das internas se revolucionase (tal e como sucedeu co caso das Trece Rosas).

Ao seu ingreso nesa galería Matilde decatouse da necesidade de mediar no sufrimento e na situación de tensión que vivían as súas compañeiras. Para elas celebrábanse diariamente xuízos que carecían de garantías constitucionais. Ás condenadas só lles quedaba a opción de intentar apelar a sentenza o cal implicaba un difícil entramado burocrático que pasaba por recompilar declaracións favorables e elevar unha instancia ás autoridades.

A falta de asesoramento xurídico levaba a moitas mulleres analfabetas a desistir no intento ou a chorar acovardadas pola situación. Así que Matilde conseguiu convencer á directora do penal, a teresiana Carmen de Castro -exalumna da Institución Libre de Ensino (ILE)- para que lle deixase organizar na galería unha oficina que tramitase recursos para as condenadas á pena capital.

Cada vez que as mulleres saían para ser fusiladas segundo testemuños abrazaban a Matilde a quen chamaban ï¿½a nai das penadasï¿½, xa que no seu traballo se agarraba a calquera pequeno detalle para poder conseguir a súa exculpación. Con todo, a efectos prácticos, os seus logros respecto diso foron moi discretos, xa que o número de conmutacións de penas non foi moi elevado, destacando casos como a de Rosario Sánchez Mora, a mítica ï¿½Dinamiteraï¿½.

Era xa que logo un apoio máis psicolóxico que legal pero que permitiu establecer unha verdadeira rede de axuda entre as mulleres e a súa familia ante unha situación desesperada e incerta. Mentres ela se afanaba no seu labor á fronte da oficina de penadas, a súa irmá Aída traballaba en que a súa pena de morte fose conmutada por trinta anos de cárcere.

Así e grazas á axuda do filósofo Manuel García Morente, moi ben relacionado co réxime, o 18 de xuño do ano 1940 a Matilde conmútaselle a pena de morte pola inferior en grao.

Esta noticia non alegro de todo a Matilde xa que dalgún xeito abandonaba ás presas á súa sorte, por iso e durante unhas semanas Matilde seguiu coa súa tarefa á fronte da oficina de penadas, malia que xa non lle foi autorizado pernoctar alí, naquel sector.

Trala marcha de Matilde da galería das condenadas a morte a dirección da prisión prohibiu a oficina e no seu lugar fíxose un taller de costura.

Finalmente o 2 de agosto Matilde Landa deixa Ventas e é conducida á Prisión de Palma, alí suicídase tirándose dunha terraza ante as presións que a obrigaban a se converter ó catolicismo.

Cristina Corral Soilán

Cárcere de Ventas